ZERDÜŞT YARATILIŞ MİTOLOJİSİ
Ahura Mazda ve Angra Mainyu, Zerdüştlüğün zıtlık öğretisindeki iki ana
tanrıdır. Ahura Mazda bu dinin yüce tanrısı iken Angra Mainyu yani Ahriman
(Ehrimen) kötü, yıkıcı ruhtur. Angra Mainyu veya Ahriman, Zerdüştlükteki
"yıkıcı / kötü ruhun" özünün adı iken Spenta Mainyu "kutsal / yaratıcı ruhlar
/ zihniyet"tir ve bunlar doğrudan Zerdüştlüğün en yüksek tanrısı Ahura
Mazda'nın adı-sıfatıdır. Fakat aynı zamanda hem Angra Mainyu hem de Spenta
Mainyu, Ahura Mazda'nın eserleri olarak kabul edilir.
Ahura Mazda'nın izlerini Zerdüşt dinini benimsemiş topluluklardan olan
Sasaniler'in kaya kabartmalarına işlediği tasvirlerde görmek mümkündür. Öte
yandan Angra Mainyu sanat eserlerinde nadiren tasvir edilmiştir.
Ahura Mazda, Ormuz, Ormız, Ormus, Hormuz, Hormus, Hurmus, Hürmüz gibi
çeşitli şekillerde yazılır veya söylenir. Avesta dilinden çevrilen bu
tanrının adı "Bilginin Efendisi" anlamına gelir. Öte yandan adı Yıkıcı Ruh
anlamına gelen Ehrimen'in ana lakabı "Yalan" anlamına gelen "Druj" dur.
Burada da zıtlık ilkesi karşımıza çıkar. Çünkü Ehrimen'in yalan olan
lakabına karşılık Ahura Mazda'nın lakabı "Gerçek" olarak tercüme edilen
"Aşa (Asha)"dır. Bu nedenle Zerdüştlükteki bu iki güç doğrudan veya dolaylı olarak
birbirlerine karşıdırlar.
Zerdüştlüğe dair inanış ve mitleri anlatmaya devam ederken unutmamanızı
istediğim şey şudur ki, Zerdüştlük İslam'dan, İbrahimi dinlerden çok daha eski
bir dindir ve bu dindeki birçok inanış çeşitli yollarla İbrahimi dinlere
geçmiştir.
Ahura Mazda ve Angra Mainyu'nun birbirleriyle nasıl ilişkili olduklarına dair
birkaç farklı açıklama vardır. Bu versiyonlardan biri Zerdüştlüğün kurucusu
Zerdüşt tarafından yazıldığına inanılan 17 Avesta ilahisi Gatalar'da yer
alır. Gatalar, Avesta'da toplanan kutsal dörtlüklerdir. Eski İran dini
Zerdüştçülük ile ilgili günümüze ulaşan tek belgedir. MÖ 14. veya 13. yüzyılda
yazıldığı ve yaklaşık MS 7. yüzyılda düzenlenerek Avesta'ya dahil edildiği
düşünülmektedir.
Gatalar'da yazdığına göre Vohu Manah adlı bir ruh Zerdüşt'ün önünde belirir
ve ona geleneksel İran kültlerinin kanlı kurban ayinlerine karşı çıkmasını
ayrıca fakirlere yardım etmesini emreder. Vohu Menah "İyi Niyetli", "İyi
Amaçlı" gibi anlamlara gelir. Bu vahiyci ruhun İslam'daki karşılığı
Cebrail'dir.
Zerdüşt ilk başta farkında olmasa da daha sonra bu ruhun Ahura Mazda
tarafından gönderildiğini öğrenir. Bunun ardından Zerdüşt, Ahura Mazda'nın
dünyayı, içindeki her şeyi ve insanları yarattığını, evrenin geri kalan
kısmının ise "Kutsal Ölümsüzler" anlamına gelen diğer altı Amesha Spenta
tarafından yaratıldığını vaaz etmeye başlar. [2] Yani bazılarının zannettiği gibi
Zerdüştlük tek tanrılı bir din değildir.
Evren bu iyi ruhlar tarafından yaratılır fakat mevcut düzen "kötü ruhlar"
(daevalar) yüzünden tehdit altındadır. Böylece iyi ve kötü ruhlar ebedi savaşa
başlarlar ve insanların hangi tarafa destek olacağına karar vermesi gerekir.
Zerdüşt'ün öğretilerine göre eğer insanlar ruhların bu savaşında iyi ruhları
desteklerlerse Ahura Mazda'nın kaçınılmaz zaferi hız kazanacaktı.
Peki Zerdüşt dini mensupları bu iyi ruhları nasıl destekleyeceklerdi? Onları
desteklemenin yolu yalan söylememek, fakirlere yardım etmek, kurban vermek ve
ateş kültü gibi yollardı.
Zerdüşt, zamanın sonu geldiğinde bir Son Yargı olacağını açıklar. Tüm insanlar
dar bir köprüden geçecek (İslam'a sırat köprüsü olarak geçmiştir) ve Spenta
Mainyu tarafından yargılanacaktır. İnanışa göre kötü ruhların destekçileri "En
Kötü Varoluş" adı verilen büyük bir ateş çukuruna düşerken, Ahura Mazda'nın
takipçileri Cennet'in Zerdüşt varyantı olan "En İyi Amaçlı Ev" e
gideceklerdir.
Zerdüşt, Gatalar'da Ahura Mazda'nın baş düşmanı olan kötü güçten Angra Mainyu
olarak değil de "Yalan" olarak bahseder. Bazıları Zerdüşt'ün
oldukça uzun olan 17 Gata'da, Angra Mainyu'dan bahsetmek için yeterli fırsatı
olduğunu söyler. Fakat Zerdüşt, ilahileri boyunca tutarlı bir şekilde “Yalan”
dan bahsetmiştir. Bu nedenle Angra Mainyu'nun Zerdüşt'ün orijinal
öğretilerinin bir parçası olup olamayacağı da tartışılan bir konudur.
Diğer taraftan "Angra Mainyu" adının antik bir isim olduğunu belirtenler de
vardır. Akademisyenlerin görüşüne göre Zerdüşt, Kötü ruh Angra Mainyu'yu daha
soyut bir kavram olan "Yalan" ile değiştirerek takipçileri arasında daha büyük
oranda kişisel sorumluluk hissi yaratmaya çalışıyordu.
Ahura Mazda ve Angra Mainyu ile ilgili bir başka kaynak Partça yazılmış olan
Bundahişnih metinleridir. "İlk Yaratılış" anlamına gelen bu eser Pehlevi
alfabesiyle yazılmıştır ve Zerdüşt'ün kozmogoni ve kozmolojisini
anlatmaktadır. Bundahişnih'de Ahura Mazda ve Angra Mainyu sonsuza kadar var
olmuşlar gibi görünürler ancak bir boşlukla ayrılmışlardır.
Angra Mainyu, Ahura Mazda'ya saldırmaya başladığında yaratma süreci başlar.
İşte Dünya da Ahura Mazda'nın Ehrimen'i yenebileceği bir savaş alanı olarak
yaratılır. 9.000 yıl sürmesi gereken bu savaşın 6.000 yıl süren Zerdüşt'ün
ortaya çıkışıyla Ahura Mazda'nın zaferi ile sona ereceğine inanılır. Son 3.000
yıl boyunca Ahura Mazda ve Angra Mainyu eşit düzeyde savaşacaktır ve inanışa
göre "gerçek" yani "Ahura Mazda" galip gelecektir.
Bundahişnih'deki anlatımlarla ilgili sorunlardan biri Ahura Mazda ve Angra
Mainyu'nun kökenlerinin tartışılmamasıdır, bu konu hakkında söz edilmemesidir.
Çünkü eğer Ahriman'ın doğrudan Ahura Mazda'nın düşmanı olmadığı versiyon
reddedilirse bu bir sorun teşkil edecektir. Bundahişnih, Ahura Mazda ve Angra
Mainyu'yu doğrudan zıt güçler olarak sunduğundan kökenlerinin ne olduğu sorusu
gündeme gelmişti. Bu durum Zerdüştlüğün bir dalı olan Zurvanizm'in gelişmesine
yol açtı.
Peki Zurvanizm nedir? Kısaca değinmek gerekirse Zerdüştlüğün günümüzde inananı
olmayan, eski kollarından biridir ve zamanı esas alır. Onlara göre
Zerdüştlerin tanrısı Ahura Mazda ve onun karşıt gücü Ehrimen'i yaratan güç
Zurvan'dır. Yani ilk yaratıcı odur. Adının anlamı ise "zaman" dır.
Zerdüştlüğün özünü bozduğu düşünüldüğünden Zurvani Zerdüştler kınanmış ve
sapkın ilan edilmişlerdir.
Zerdüştler kötü bir ruh olduğundan Angra Mainyu'ya tapmıyor öte yandan Ahura
Mazda iyi ruh olarak görüldüğünden ona tapılıyordu. Bu durum Zerdüştlükteki
başlıca ibadet eylemi olan Yasna töreninde de görülür. Avesta'nın birinci ve
en eski bölümü olan Yasna, Zerdüşt özdeyişlerinden oluşmuştur. Zerdüşt
inancının temel ilkelerini ve ibadetlerini açıklar. 72 bölümden oluşur ve
Zerdüşt'e ithaf edilen Gatalar ile Ahura Mazda'ya kurban verilirken okunacak
duaları içerir. Aynı zamanda törenlerde okunacak dini özdeyişleri, ilahileri,
tapınma şekillerini, adakları, ibadetlerin başında okuması gereken metinleri
kapsar. [1]
Yasna töreninin esas yönü "haoma"dır.; Yani ölümsüzlüğün kutsal içeceği
hazırlanması ve tüketilmesi. Bu ayini öyle herkes yapamaz. Sadece nitelikli
din adamları bu ritüeli gerçekleştirebilir ve her günün sabahı yapılması
gerekir. Sıradan insanların ayinin yapıldığı kutsal alana girmesi yasaktır.
Bu törende iyi ruhlar töreninin yapıldığı kutsal alana davet edilirler.
Bunlardan ilk davet edilen Ahura Mazda'dır. Ardından ise kutsal ölümsüzler
yani Ameşa (Amesha) Spenta ve bir dizi başka iyi ruh davet edilir. Bu davet, törende
okunan Yasna'daki belirli ayetler aracılığı ile gerçekleşirdi. Bu ayin
sırasında Ahura Mazda'nın görkemli saflığının büyüdüğüne ve Yasna törenini
yöneten rahip aracılığıyla parladığına inanılır. [7][8]
Ahura Mazda'ya tapınmanın başka bir yolu da Afringan ayinidir. Ayinin amacı
dünyaya bahşettiği iyilik için Ahura Mazda'ya övgüler sunmaktır. Ek olarak bu
törende Ahura Mazda'dan Zerdüştleri daha fazla kutsaması talep edilir. Ahura
Mazda'ya meyve, yumurta, su, süt, üç bardak şarap ve sekiz çiçekle kaplı tepsi
gibi teklifler sunulur. Bunlar onun insanlık üzerindeki kutsamalarını
simgelemek için kullanılır.
Fakat Zerdüştlerin sayısı o kadar azalmıştır ki birçoğu artık halka açık
törenlere erişemiyor. Bu nedenle günümüz Zerdüştleri için bu halka açık
ritüellerin yerini her takipçinin bireysel olarak Ahura Mazda'yı andığı
dualar almıştır. Bu duaların en dikkate değerlerinden biri "Ahuna Vairya"
duasıdır. En kutsal Zerdüşt duası olarak kabul edilir. Çünkü inanışa göre
bunlar, 9.000 yıllık savaşın başında, kötü güç Angra Mainyu'yu bastırmak
için Ahura Mazda'nın bizzat kendisi tarafından kullanıldığına inanılan
sözlerdir.
Ahura Mazda, Ahuna Vairya duasının yardımıyla düşmanını 3.000 yıl perişan
etmiştir. Bu dua Hristiyanlıktaki Rab'bin Duası ile de
karşılaştırılır.
Zerdüştler Ahura Mazda'yı dünyanın yaratıcısı olarak gördüğü için onu her
şeyde hatırlamaları gerekir. Buna insanın fiziksel ve zihinsel sağlığını da
dahildir. Çünkü kişinin fiziksel ve zihinsel sağlığına özen göstermesi,
yaratıcıları olan Ahura Mazda'yı onurlandırmanın yollarından biridir.
Ahura Mazda, tutarlı olmasa da çağlar boyunca sanatta tasvir edilmiştir.
Örneğin Ahameniş dönemindeki Pers hükümdarları Zerdüşt olmamalarına rağmen
Ahura Mazda'ya tapıyorlardı. [3] Ahura Mazda'dan pek çok Ahameniş metninde
bahsedilmiştir [4] ki bunlardan en meşhuru "Behistun Yazıtı"dır. Bu yazıtta Pers
Kralı I. Darius “Bana bu imparatorluğu Ahura Mazda bahşetti. Bu imparatorluğu
kazanana kadar bana yardım etti; O'nun lütfuyla bu imparatorluğu elimde
tutuyorum” demiştir.
Fakat Ahura Mazda'ya yapılan bu tarz metinsel referanslara rağmen
Ahamenişlerin bu tanrıyı nadiren tasvir etmiş gibi görünmektedir. Bu durum
Herodot gibi eski yazarlar tarafından da not edilmiş ve mevcut arkeolojik
kanıtlarla desteklenmiştir. Herodot, Ahameniş ordularında beyaz atların
çektiği boş bir arabanın bulundurulması geleneğinden bahseder. Bu savaş
arabasının Perslerin yüce tanrısı için kutsal olduğu sanılıyordu. Savaş
arabasının temsil ettiği yüce tanrının Ahura Mazda olması daha olasıdır fakat
Herodot'a göre bu tanrı Zeus'dur.
Ahura Mazda'nın görünümüne ilişkin bilinen en eski referans, Ahameniş
imparatoru II. Artaserhas'ın 39. yılında (yaklaşık MÖ 365), dönemin Lidya
sömürge yöneticisinin bir tanrı heykeli diktiğini anlatan metinde bulunur. [5] Metinler bir Yunan tarafından yazıldığı için, tanrı, kanun koyucu "Zeus"
olarak anılıyordu fakat muhtemelen yine Ahura Mazda'dan söz ediyordu.
Sasaniler döneminde de Ahura Mazda bir süre tasvir edilmeye devam etmiştir. Bu
tasvirlerden en bilineni Sasani krallarının yatırımlarını tasvir eden kaya
kabartmalarıdır. Bunlara bir örnek, MS 3. yüzyılda oluşturulan Nakş-ı
Rüstem'deki I. Ardeşir ile ilgili olan Atama Kabartmasıdır (Rölyef). Bu
rölyefte solda Ardeşir, sağda ise Ahura Mazda tasvir edilmiştir. Her iki figür
de at sırtındadır ve tanrı, Sasani kralına hükümdarlığının meşrulaştırılmasını
simgeleyen krallık halkasını (taç-yüzük) sunarken resmedilmiştir.
Ayrıca son Part hükümdarı olan IV. Erdevân ve Angra Mainyu'nun cesetleri
atların toynakları altında kalacak şekilde tasvir edilmiştir. Bu da kralın ve
onun tanrılarının zaferini simgelemektedir.
Görüşler Sasaniler'in resmetmeye karşı olmasından dolayı Ahura Mazda'yı tasvir
etmekten uzak durdukları yönündedir. [6] Bununla birlikte bunun tanrıya ibadet
için geçerli olduğu ve kaya kabartmalarının dini nitelik taşımaması nedeniyle
üzerlerinde tanrının tasvir edilmesine izin verildiği düşünülmektedir. Her
halükarda zaman geçtikçe Zerdüştlükteki Ahura Mazda da dahil olmak üzere
tanrıların insani betimlemelerini reddetmek-yasaklamak yaygın hale gelmişti.
